Biyomlar

Dünya üzerinde genel iklim şartları ve arazi yapısı bakımından belirli özellikler gösteren büyük coğrafi bölgelerdeki bitki ve hayvan toplulukları, üzerinde yaşadıkları büyük coğrafi bölgelere Biyom denir. Yeryüzü benzer yaşama birliklerinden oluşan biyomlara ayrılmıştır.

    Biyomların ayrılışı iklim şartlarına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla iklim özellikleri birbirine benzeyen farklı bölgelerin biyomları da benzerlik gösterir.

          Büyüklük, yapı ve işlevleri bakımından biyomlar ikiye ayrılırlar. 

          1.Kara biyomları,                          

          2.Su biyomları

         KARA BİYOMLARI:Kara biyomları dünyada bulundukları ortamın iklim ve diğer fiziki şartlarına göre gelişerek değişik tür toplulukları oluşturmuşlardır. Kara biyomlarında değişik canlı türleri de yaşayabilir, ancak baskın tür biyoma adını veren türdür. Kara biyomlarında belli iklimlerde belli bitki ve hayvanlar bulunur. Ekvatorda kutuplara doğru iklim bölgeleri sıralanır. Ayrıca yükseltiye göre de basamaklanır.

         Su biyomlarında böyle sınırları çizme imkânı yoktur. Çünkü sular atmosfer koşullarından çok az etkilenirler.

          Kara Biyomlarının başlıcaları şunlardır:

          1.TROPİKAL YAĞMUR ORMANLARI: Bu ormanlar yeryüzünün en çok yağmur alan Ekvator kuşağının 20°kuzeyi ve güneyi arasında kalır. Bu alanlarda hava daima sıcak ve nemlidir. Amazon Havzası en geniş tropikal yağmur ormanlarının bulunduğu alandır. Afrika’da Gine Körfezi’nden iç bölgelere ve Kongo Havzasına doğru uzanır. Güneydoğu Asya ve Avustralya’da da bu tür ormanlar yer yer vardır.

     Tropikal yağmur ormanları geniş yapraklı yapraklarını dökmeyen vb. çok sayıda yüksek ağacı barındırır. Buradaki ağaçların boyları 70 m’ye kadar uzayabilmektedir. Yüksek ağaçların üst kısımları tırmanıcı bitkilerle kaplı olduğundan güneş ışınları ormanın alt kısımlarına fazla ulaşamaz. Bu nedenle alt kısımdaki loş ortamda otsu ve alçak boylu bitkiler yaşar.

      Devamlı yeşil kalan bu ormanlar, hayvan varlığı bakımından da zengindir. Çeşitli fil, orangutan, şempanze, maymun türleri, karıncalar, kertenkele, domuz, kurbağalar, antilop, kaplan, leopar, jaguar, yılan, papağan türleri, cennet kuşları, çok sayıda sürüngen, kuş ve böcek türü burada yaşar.

    Genel olarak bütün yağmur ormanları 5 katmandan oluşur. Bunlar;

    1.Üst Katman: 50 metreden yüksek ışık istekleri fazla olan ağaçlardan oluşur. Bu katmanda avcı kuşlar ve kartallar barınır.

    2.Çatı Katmanı: Yerden 30-40m.yukarıda üst katmandan 10-15m.aşağıda yer alan bu katmanda ağaç dalları ve sarmaşıkların birbirine geçmesiyle aşağılara gölge yapar. Güneş ışının yoğun olması nedeniyle canlıların çoğu bu katmanda yaşar.

    3.Alt Katman: Daha az ışık alan bu katmanda daha genç ve küçük ağaçlar yer alır. Birçok bitki için uygun bir ortam sağlar. Bu katmanda Palmiye gibi küçük ağaçlar yetişir. Bodur ağaçların ve çalıların yaşadığı bu katmandaki canlıların gelişimi yukarılardan aşağıya inebilen güneş ışığı miktarına bağlıdır.

    4. Ot Katmanı: Ormanın tabanında eğrelti otları ve diğer otların yaşadığı ve dökülmüş yapraklardan oluşan bu katman yerde yaşayan canlılar ve böcekler için uygun ortamı sağlar.

      Tropikal yağmur ormanları dünya topraklarının %10 unundan daha az yer kaplamasına rağmen bitki ve hayvan türlerinin %50–70 ini barındırır. Bitki gelişimini olumsuz etkileyecek soğuk ve kurak dönem olmadığı için tür sayısı fazladır. Kara biyomlarında biokütlesi ve bitki ve hayvan çeşidi ve sayısı bakımından en zengin biyomdur. 10 km² lik bu ormanda;

      15.000 çiçek türü,

          400 kuş türü,

           60 kurbağa türü,

       4.000 böcek türü,

          750 ağaç türü,

          100 sürüngen türü bulunur.

       Tropikal yağmur ormanlarının önemi: Biyosferdeki dengeler, bilimsel araştırmalar, eczacılık ve kerestecilik, dünyamızın akciğerleri olması bakımından çok önemlidir. Ancak insanoğlu zamanlarda bu ormanları aşırı şekilde kesmek suretiyle tehdit etmektedir. Bu ormanların yok olması felaketlere neden olabilecek iklim değişikliklerine, tür zenginliğinin ortadan kalkmasına neden olacaktır.

          2. SAVANLAR: Tropikal iklim bölgelerinde uzun boylu otlarla birlikte seyrek ağaç ve çalıların görüldüğü otlaklardır. Afrika’da, Avustralya’da ve Brezilya’nın güneyinde görülür. Çok çeşitli sayıda ve büyüklükte hayvanların yaşadığı ve beslendiği alanlardır.

      Çeşitli çiçek ve böcek türleri, çayır köpekleri, Afrika vahşi köpeği, bizon, sırtlan, çakal, antilop, zebra, zürafa, babun, aslan, çıta, firavun faresi, deve kuşu, timsah, geyik, karaca, antilop, fil, yabani at ve eşek gibi otçullar ile etçil yırtıcıların iç içe bulunduğu bir yaşama alanıdır.

      Savanlarda çıkan yangınlar çok büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Yangına uğrayan alanda otsu bitkiler yeniden gelişme imkânı bulsa da ağaç türleri yok olmakta ve savanlar sadece otların yetiştiği alanlar haline gelmektedir.

    

          3.ÇÖLLER:  Bitki örtüsünün hiç bulunmadığı ya da çok seyrek olduğu aşırı kurak alanlardır. Çöllerde belli bir yağış mevsimi yoktur. Ara sıra kısa süren sağanak yağmurlar düşer. Bazen üst üste birkaç yıl yağmur yağdığı veya ardından yıllarca yağmur yağmayabilir. Bu nedenle organik madde üretiminin en düşük olduğu alanlar çöllerdir. İklim şartlarına göre aşırı düşük sıcaklığa sahip olan alanlara Soğuk çöl, kurak ve yüksek sıcaklıktaki alanlara da Sıcak çöl denilmektedir.

         Sıcak çöller dönenceler arasında yaygındır. Kuzey Afrika’da Sahra Çölü, Orta Asya’da Gobi ve Tarım Çölleri, Arabistan Çölleri, Büyük Hint Çölü, Büyük Avustralya Çölü en bilinenleridir.

        Sıcak çöllerde suyun azlığı bitki ve hayvanlar için sorundur. Bu nedenle çöl bitkilerinin bir kısmı suyu bulduğu zaman onu en yüksek düzeyde kullanarak kısa sürede filizlenir, meyve verir ve tohum saçar, tohumlar da su buluncaya kadar bekler. Bazı bitkilerin su kaybını en aza indirmek için toprak üstündeki bölümleri çok küçüktür. Kaktüslerin suyu tutan gövdeleri vardır.

   Bitkiler kuraklığın belirgin olduğu yerlerde daha fazla su kazanmak ve terlemeyi azaltmak için şu özellikleri gelişmiştir.   

1-Bitkilerin kök sistemleri gelişmiştir.                   

2-Gövde bodur dallar kısadır.

3-Yaprak yüzeyleri kadife gibi tüylerle kaplıdır.   

4-Yaprak zarları kalındır.

5-Bitkinin gövde dal ya da yaprakları dikenlidir.

     Çöl hayvanları da susuzluğa dayanıklı hayvanlardır. Ayrıca birçok çöl hayvanının rengi diğer bölge hayvanlarına göre daha açıktır. Birçok çöl hayvanı bitkilerde olduğu gibi suyu depolayarak ya da kaktüslerde depolanan sudan temin eder.

     Deve, çöl antilobu, kertenkele, örümcek, yarasa, yer sincabı, akbaba, yılan, karınca, akrep, çöl tilkisi, çöl kurbağası, bazı ve böcek ve kuş türleri yaşayan hayvanlardır.

      Çöllerde yeraltı sularının bulunduğu yerlerde Vaha denilen bölgeler bulunur.

     4.YAPRAKLARINI DÖKEN AĞAÇLARDAN OLUŞAN ORMANLAR:

      Bu tür ormanlar ılıman bölgelerde humusça zengin topraklar üzerinde bulunur. Genellikle geniş yapraklı ağaçlardan oluşurlar. Bu ormanlardaki ağaçların altında otsu bitkiler ve çalılar yetişir. Bu ağaçlar her sonbahar yapraklarını dökerler.

      Bu biyomda görülen başlıca ağaç türleri; meşe, kestane, kayın, ceviz, kavak, defne, dişbudak, akağaç, karaağaç, sıcak bölgelerde okaliptüs, keçiboynuzu, maun ve palmiyelerdir. Ormanların tahrip edildiği alanlarda çalılıklar ve otlaklar görülür. Yurdumuz 36°-42° kuzey paralelleri arasında olduğundan orta kuşakta yer alır. Ekvatora kutuplardan biraz daha yakındır. Bu konumuyla ülkemizin büyük bir kısmı Akdeniz iklimi içinde yer alır. Akdeniz bitki topluluğu ve yurdumuzdaki ormanların tamamı bu biyoma girer.

     Bu ormanlarda ayı, tilki, kurt, güvercin, atmaca, kartal, sincap, fare, gelincik, samur, sansar, karaca, geyik, çakal, köstebek, kurbağa, timsah, sürüngenler, kuş ve böcek türleri yaşar.

      5. ILIMAN ÇAYIRLAR ( Step, çayır, preriler): Yağışların çölleşmeye neden olmadığı, ancak orman yetişmesi için de yetersiz olduğu alanlarda otlaklar oluşmuştur. Otlaklar toprak üstü örtüsü olarak toprağı korur, suyu tutar, kaynak sularını toplar, kirli havayı temizler, yaban hayvanlarına barınma imkânı sağlar, otçul hayvanlara beslenme imkânı sağlar.  

      Stepler yazları sıcak ve kurak iklim bölgelerinde ağaçsız kısa boylu otların yetiştiği otlaklardır. Buradaki bitkiler rüzgâra karşı ayakta kalabilmek için kümeler halinde gelişirler. Ülkemizde İç Anadolu ve Trakya’da yaygındır. Steplerde, koyun, deve gibi hayvanlar otlatılır. Yer faresi, kör fare, tarla sincabı, yer sincabı gibi canlılar ile bıldırcın, serçe gibi kuş türleri de steplerde yaşar. Aşırı otlatma ve yanlış otlatma steplere büyük zarar verir. Ayrıca bazı kemirgenler de steplerin düşmanlarındandır.

      Çayır bölgelerinde lama, bizon, antilop, geyik, kanguru, bufalo, yabani at, zebra, fil, yırtıcı kuşlar vb. yaşar.

     6. ÇALILIKLAR: Çeşitli çalı ve bodur ağaçlardan oluşan bitkilere sahiptir.

    Çakal, yaban koyunu, keçi tavşan, kurt, çalı kuşu, tilki, puma, kokarca, böcek ve kuş türleri bulunur.

     7.İĞNE YAPRAKLI(KOZALAKLI) AĞAÇ ORMANLARI( Tayga, Konifer Ormanları):

      Kutuplara göre daha az soğuk ve kısmen yağışlı bölgelerde kozalaklı ağaç ormanları biyomu başlar. Sibirya, İskandinavya, Kanada gibi soğuk yerlerden başlayıp, Akdeniz’e kadar inen çam ormanları (sarıçam, karaçam, ladin, köknar, huş, K.Amerika’da sekoya sediri, köknar, sedir gibi reçineli ve soğuğa dayanıklı ağaçlardan oluşan ve Sibirya boyunca Tayga adı verilen ormanlar) bu biyoma girer. Bu türe İğne yapraklı ormanda denir.

      Çevresi genellikle karla kaplı olan bu kuşakta geyik, kar tavşanı, kurt, şahin ve baykuş, samur, vizon, vaşak, kunduz, kartal, baykuş, çeşitli kuş ve böcek türleri gibi hayvanlar yaşar.

      8-TUNDRALAR: Kutuplar gibi soğuk, rüzgârlı ve az yağışlı bölgelerdeki bitki örtüsüne Tundra denir. Kuzey Yarı Kürede Kuzey Buz Denizi ile Kutup Dairesi arasında yani kutup bölgelerine yerleşmiş biyomlardır. Tundralarda buzullar etkili olur, yılın sadece 3 ayı buzsuz geçer ve gün içindeki en yüksek sıcaklık bile 10°C den azdır. Toprağın buzlu yapısı sıcak mevsimlerde 30–40 cm derinliğe kadar çözünebilir. Bu zamanda da ortalık çamur deryası haline gelir.

     Tundralarda toprak çoğunlukla donmuş olduğundan bitki türleri bakımından fakir, ağaç yetişmesine uygun değildir. Tundralarda rüzgâra ve soğuğa dayanıklı kara yosunu, ot, bodur çalılar ve likenler yaşar.

     Tundralardaki hayvan türleri de sınırlıdır. Ren Geyiği, Misk Öküzü, Yer faresi, Kutup tilkisi, Boz ayı, kutup ayısı, Karibu, Palyaço ördek, birkaç kuş ve böcek türüne rastlanır. Tundralarda kar kuşları, kar kazları ve baykuşlar bulunur. Ayrıca çok sayıda böcek türü ve nadir olarak kurbağa ve sürüngenler vardır.

     9-KUTUPLAR: Soğuk çöller Antarktika ve Gröndland’da bulunur. Buzlarla kaplı olduğu için yağış alan kıyı kesimleri dışındaki yerlerde yaşam pek mümkün değildir. Genel olarak yer buzullarla kaplı olduğu için bitki örtüsü yoktur. Yağış alan bölgelerde ise buzlar eridikten sonra bitkiler ortaya çıkar.

      Buralarda yaşayan kutup tilkisi, penguen, fok, kutup ayısı ve bazı kuşlar besinini denizden sağlarlar.

     10- DAĞ BİYOMU: Dağların yüksek kısımlarında soğuk alanlarda oluşmuş soğuğa dayanıklı iğne yapraklı orman ve sıcaklığın orman yetişmesine el vermediği alanlarda oluşan çayırlar ve bitki örtüsünden yoksun kar ve buzla kaplı alanlardan oluşur.

     Buralarda kartal, kar tavşanı, Tibet öküzü, dağ keçisi, yaban koyunu, yırtıcı hayvanlar vb. yaşar.